Niesamowita historia rodu Thun-Hohenstein i ich pałacu w Kończycach Wielkich

I. Wprowadzenie: Trwałe dziedzictwo rodu Thun-Hohenstein i pałacu w Kończycach Wielkich

A. Kontekst ogólny

Ród Thun-Hohenstein należy do znaczących europejskich rodów arystokratycznych, głęboko zakorzenionych w historii Europy Środkowej. Ich dzieje, sięgające XII wieku, splatają się z losami wielu krajów i regionów, w tym Śląska. Pałac w Kończycach Wielkich, położony na ziemi cieszyńskiej w Polsce, stanowi z kolei materialne świadectwo bogatej przeszłości historycznej i architektonicznej tego regionu. Niniejszy raport ma na celu zbadanie splecionych historii tej dynastii oraz tej konkretnej śląskiej rezydencji, ze szczególnym uwzględnieniem ich wspólnego rozdziału, uosabianego przez postać hrabiny Gabrieli von Thun und Hohenstein.

B. Znaczenie i zakres opracowania

Historia rodu Thun-Hohenstein i pałacu w Kończycach Wielkich odzwierciedla szersze zjawiska historyczne: ewolucję europejskiej arystokracji, zmienne losy majątków szlacheckich, wpływ wstrząsów społeczno-politycznych, takich jak wojny światowe i okres komunizmu, a także współczesne wysiłki na rzecz ochrony i reinterpretacji dziedzictwa kulturowego. Kluczowym punktem łączącym te dwie narracje jest hrabina Gabriela von Thun und Hohenstein z domu Larisch von Mönnich, ostatnia przedwojenna właścicielka pałacu wywodząca się z tego znamienitego rodu.

II. Znakomity ród Thun-Hohenstein: Podróż przez stulecia

A. Początki i wczesna historia

Korzenie rodu Thun-Hohenstein sięgają XII wieku i obszaru znanego dziś jako dolina Non (Val di Non) w Trydencie, wówczas włoskojęzycznej części Tyrolu. Najwcześniejsza udokumentowana wzmianka dotyczy Bertholda von Thun w 1145 roku, choć nieprzerwaną linię rodową ustala się od Manfredinusa von Thun (Manfreinusa of Tunno), wzmiankowanego w 1187 roku. Ustalenie starożytności rodu jest kluczowe dla zrozumienia jego długotrwałego statusu szlacheckiego.

Należy odróżnić ten ród od innych rodzin o nazwisku Thun, na przykład z Meklemburgii-Pomorza Przedniego. Dodatek „Hohenstein”, nadany w 1628 roku, jest kluczowym identyfikatorem tej konkretnej linii. Ta precyzja pozwala na jednoznaczne określenie omawianej gałęzi rodowej.

B. Awans do godności szlacheckich: Nabywanie kluczowych tytułów

Od XIII wieku, dzięki umiejętnościom dyplomatycznym, dalekowzrocznej strategii małżeńskiej oraz różnym nadaniom lennym, reputacja i wpływy Thunów rosły. W 1469 roku stali się dziedzicznymi podczaszymi Księstwa Biskupiego Trydentu, a w 1558 roku Księstwa Biskupiego Brixen. Ród uzyskał status wolnych baronów cesarstwa (Reichsfreiherr) w 1495 i 1603 roku (niektóre źródła podają rok 1604 dla tytułu Freiherr). W 1628 roku rodzina otrzymała szlachecki predykat „von Hohenstein”. W 1629 roku zostali podniesieni do rangi hrabiów cesarstwa (Reichsgraf). Szczytowym osiągnięciem było nadanie tytułu książęcego (Fürst) głowie rodu przez cesarza Franciszka Józefa I 19 lipca 1911 roku, wraz z predykatem Jaśnie Oświecony (Durchlaucht). Ta progresja tytułów ilustruje rosnący status rodziny w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego, a później Cesarstwa Austro-Węgierskiego.

C. Główne linie i ekspansja

Rodzina była aktywna w niemiecko- i włoskojęzycznych regionach Tyrolu. Znacząca gałąź osiedliła się w Czechach, gromadząc tam imponujące posiadłości i rozszerzając swoją bazę wpływów. Książęca linia rodu rezydowała w Děčínie (niem. Tetschen) przez ponad 200 lat. Od 1879 roku Thun-Hohensteinowie byli dziedzicznymi członkami austriackiej Izby Panów (Herrenhaus) z tytułu posiadania ordynacji Tetschen.

Ustanowienie silnej gałęzi czeskiej nie było jedynie ekspansją geograficzną, ale strategiczną konsolidacją władzy i bogactwa. Czechy, jako kluczowa i zamożna część monarchii Habsburgów, dostarczały zasobów i wpływów, które podtrzymywały znaczenie rodu. Fakt, że Děčín był siedzibą książęcą przez dwa stulecia , a dziedziczne członkostwo w austriackiej Izbie Panów było powiązane z Tetschen , podkreśla tę tezę. Nie chodziło tu tylko o posiadanie ziemi, ale o władzę polityczną i strategię dynastyczną.

D. Wybitni przedstawiciele i ich wkład

Wielu członków rodziny zapisało się w historii polityki, wojskowości, Kościoła oraz na polu kultury.

• Friedrich von Thun und Hohenstein (1810–1881): Dyplomata, przewodniczący odnowionego Sejmu Związku Niemieckiego we Frankfurcie, reprezentował antypruską politykę, ambasador. Był dziadkiem Marii i Józefa Czapskich.
• Maria Wilhelmine von Thun und Hohenstein (1744–1800): Wiedeńska arystokratka, prowadząca wpływowy salon, mecenaska Mozarta i Beethovena.
• Leopold von Thun und Hohenstein (1811–1888): Czołowy austriacki mąż stanu, minister.
• Franz Anton I, książę von Thun und Hohenstein (1847–1916): Namiestnik Czech, premier Austrii, podniesiony do rangi księcia w 1911 roku. Ponieważ nie miał synów, tytuł książęcy odziedziczył po nim brat Jaroslav.
• Galeas von Thun und Hohenstein (1850–1931): 75. Wielki Mistrz Zakonu Maltańskiego.
• Róża Maria Fürstin von Thun und Hohenstein (z domu Woźniakowska, ur. 1954): Poślubiła Franza Grafa (później Fürsta) von Thun und Hohenstein (ur. 1948, syn Christopha, 4. Fürsta ); posłanka do Parlamentu Europejskiego z Polski.
• Inni wybitni członkowie to: Wenzeslaus (książę-biskup Pasawy), Johann Ernst (książę-arcybiskup Salzburga), Eleonore Barbara (księżna-małżonka Liechtensteinu), Friedrich (aktor), Matteo (architekt), Max (aktor).

Stała obecność członków rodu Thun-Hohenstein na wysokich stanowiskach dyplomatycznych, politycznych i kościelnych sugeruje przemyślaną strategię dynastyczną utrzymywania wpływów poprzez służbę publiczną. Była to powszechna praktyka wśród europejskiej arystokracji, zapewniająca rodzinie znaczenie i władzę na przestrzeni pokoleń i w zmieniających się warunkach politycznych. Wzmianki o ich działalności w polityce, wojsku i Kościele oraz liczne przykłady, takie jak Friedrich (dyplomata), Leopold (mąż stanu), Franz (premier), Galeas (Wielki Mistrz) i różni biskupi , nie są przypadkowe; tworzą wzorzec zaangażowania na najwyższych szczeblach.

E. Posiadłości rodu Thun-Hohenstein (z wyłączeniem Kończyc Wielkich w tej sekcji)

Do głównych posiadłości rodu, przede wszystkim w Czechach, należały: zamek w Děčínie (główna siedziba do 1932 roku), pałac w Kláštercu nad Ohří, zamek Choltice, zamek Benátky nad Jizerou, zamek Jílové u Děčína oraz pałace w Pradze. Te majątki ilustrują zakres ich posiadłości ziemskich i bogactwa.

F. Zasoby genealogiczne

Rodzina prowadzi cyfrowe drzewo genealogiczne, opierając się na pracy Jaroslava von Thun-Hohenstein zatytułowanej „Beiträge zu unserer Familiengeschichte” (1925), która śledzi linię rodową od 1145 do 1925 roku. Drzewo to zawiera około 1779 osób , co świadczy o zaangażowaniu rodziny w zachowanie własnej historii.

Tabela 1: Kluczowe etapy w historii rodu Thun-Hohenstein

Data	Wydarzenie
ok. 1145	Najwcześniejsza udokumentowana wzmianka (Berthold von Thun)
1187	Linia męska wywiedziona od Manfreinusa of Tunno
1469	Dziedziczni podczaszy Księstwa Biskupiego Trydentu
1558	Dziedziczni podczaszy Księstwa Biskupiego Brixen
1604	Dziedziczny tytuł Freiherr (Baron)
1628	Nadanie szlacheckiego predykatu „von Hohenstein”
1629	Tytuł Reichsgraf (Hrabia Świętego Cesarstwa Rzymskiego)
XVII wiek	Ustanowienie gałęzi czeskiej, nabycie Děčína
1879	Dziedziczni członkowie austriackiej Izby Panów
19 lipca 1911	Nadanie tytułu Fürst (Książę) głowie rodu

Tabela ta zapewnia szybki, chronologiczny przegląd awansu rodu w statusie i kluczowych historycznych punktów odniesienia, czyniąc ich długą i złożoną historię bardziej przystępną dla czytelnika. Wizualnie wzmacnia ona ich progresywne gromadzenie tytułów i wpływów.

III. Pałac w Kończycach Wielkich: Kronika architektonicznej i rodzinnej metamorfozy

A. Geneza: Od wczesnej siedziby szlacheckiej do zamku rodu Wilczków

Wieś Kończyce Wielkie, po raz pierwszy wzmiankowana około 1305 roku , była wsią rycerską. Do XV wieku należała do książąt cieszyńskich, a następnie przechodziła w ręce różnych rodów szlacheckich: Korniców, Mniszchów, Karwińskich i Bludowskich. Te informacje stanowią tło dla rozwoju pałacu w historycznie znaczącej miejscowości.

Epoka Wilczków i budowa pierwszego zamku: Ród Wilczków nabył Kończyce Wielkie na początku XVII wieku poprzez małżeństwo Ewy Bludowskiej z Mikołajem Wilczkiem z Dobrej Ziemicy. Mikołaj Wilczek zbudował na początku XVII wieku „nowy zamek” i ufundował przylegającą do niego drewnianą kaplicę. Baron Jerzy Fryderyk Wilczek, marszałek krajowy Księstwa Cieszyńskiego (syn Fryderyka Jerzego Wilczka i Francuzki Joanny de Ferret), jest uznawany za budowniczego pałacu (lub jego znaczącej barokowej fazy) na przełomie XVII i XVIII wieku. Niektóre źródła sugerują, że to on rozpoczął budowę zamku lub zbudował barokowy pałac w połowie XVIII wieku. Rola Wilczków jest kluczowa dla początków pałacu. Prawdopodobnie Mikołaj wzniósł ufortyfikowaną rezydencję (zamek), a Jerzy Fryderyk później podjął się bardziej znaczącej budowy lub przebudowy, nadając jej bardziej pałacowy, barokowy charakter.

Przejście od „zamku” (Mikołaj Wilczek) do „pałacu” (Jerzy Fryderyk Wilczek i późniejsi właściciele) odzwierciedla szerszy trend w europejskiej architekturze arystokratycznej od późnego średniowiecza/wczesnej nowożytności. W miarę wzrostu stabilności regionalnej i zmniejszania się potrzeby budowli czysto obronnych, rezydencje były coraz częściej projektowane z myślą o reprezentacji, komforcie i okazałości, włączając nowsze style architektoniczne. Kończyce Wielkie są przykładem tej transformacji. Mikołaj zbudował „zamek”. Jerzy Fryderyk jest kojarzony z „pałacem” i jego barokowymi elementami. Późniejsze przebudowy dokonane przez Larischów i Thun-Hohensteinów dodatkowo podkreśliły jego pałacowy charakter. Ta progresja od prawdopodobnie bardziej ufortyfikowanej struktury do okazałego pałacu odzwierciedla trendy architektoniczne związane ze zmieniającymi się społecznymi i politycznymi funkcjami szlachty.

B. Kolejni właściciele i transformacje przed Thun-Hohensteinami

Rodzina Harasowskich: Posiadała majątek po Wilczkach (do początku XIX w.). W 1776 roku zastąpili drewnianą kaplicę murowaną. Wizerunek z 1806 roku ukazuje zamek/pałac z dachem mansardowym , co wskazuje na styl dominujący w okresie baroku i rokoka. Harasowscy kontynuowali rozbudowę, szczególnie przestrzeni sakralnej.

Rodzina Larisch von Mönnich: Jan Józef Antoni, hrabia Larisch von Mönnich, zakupił majątek na początku XIX wieku. Hrabina Henrietta Larisch von Mönnich wybrała go na swoją rezydencję w 1825 roku; wokół pałacu założono wówczas angielski park krajobrazowy ze sztucznym stawem. Jej wnuk, hrabia Eugeniusz Larisch von Mönnich, objął posiadłość w 1862 roku. W 1865 roku, z okazji ślubu z Marią, hrabianką Deym von Střitež, przebudował zamek na pałac w stylu neorenesansowej willi toskańskiej. To oznaczało znaczącą zmianę stylistyczną, odzwierciedlającą XIX-wieczne historyzujące trendy architektoniczne. Stworzenie parku angielskiego również wpisuje się we współczesne projektowanie krajobrazu.

C. Kaplica pałacowa: Duchowe i artystyczne centrum

Pierwotna drewniana kaplica została ufundowana przez Mikołaja Wilczka. Została zastąpiona murowaną kaplicą pod wezwaniem Opatrzności Bożej w 1776 roku, ufundowaną przez rodzinę Harasowskich. W kaplicy znajdują się groby właścicieli wsi.

Organy Dürschlaga z 1850 roku: Organmistrz Heinrich Dürschlag miał zbudować organy dla kaplicy w 1850 roku na zlecenie „Grafa Tun von Hornstein (Thun-Hohestein?)”. Jest to intrygujący szczegół, ponieważ w 1850 roku Kończyce Wielkie należały do rodziny Larischów. Możliwe wyjaśnienia to: błędne przypisanie nazwiska przez źródło, zamówienie przez członka rodziny Larisch, przy czym nazwisko „Thun” było jedynie ogólnym odniesieniem szlacheckim, lub, co mniej prawdopodobne, związek z inną gałęzią Thun-Hohensteinów zainteresowaną regionem, choć jest to mało prawdopodobne w przypadku zamówienia do prywatnej kaplicy w posiadłości innej rodziny. Najbardziej prawdopodobne jest błędne zapamiętanie nazwiska lub ogólne odniesienie.

Witraże (1935): Przypisywane Ernstowi Georgowi Hallerowi, wykonane w Darmstadt. Były darem Otto Röhma (wynalazcy pleksiglasu) z okazji ślubu jego córki Marii Anny z hrabią Ferdynandem Eugeniuszem von Thun und Hohenstein. Zastąpiły one okna zniszczone przez pożar w 1923 roku. Dar w postaci witraży podkreśla związki między bogactwem przemysłowym (Röhm) a ustaloną arystokracją (Thun-Hohenstein) w okresie międzywojennym. Pokazuje również kontynuację mecenatu artystycznego w rodzinie, aczkolwiek poprzez małżeństwo. Tożsamość Ferdynanda Eugeniusza von Thun und Hohenstein i jego dokładny związek z linią kończycką (dziećmi Gabrieli i Feliksa byli Erwein, Friedrich, Henrietta, Anna ) byłby interesującym punktem do dalszych szczegółowych badań genealogicznych, wykraczających poza obecne źródła. Mógł pochodzić z bocznej gałęzi lub być wnukiem.

D. Układ architektoniczny zespołu pałacowego

Pałac to trzykondygnacyjny budynek na planie litery L, frontem zwrócony na południowy zachód. Później dobudowano skrzydło północno-wschodnie. Obie części łączy czworoboczna wieża z czterospadowym hełmem. Na pierwszym piętrze znajduje się reprezentacyjna sala z wyjściem na taras nad podcieniem. Pałac otacza angielski park krajobrazowy ze sztucznym stawem, w którym rosną brzozy, dęby, kasztany, jesiony i świerki.

Tabela 2: Chronologia własności i zmian architektonicznych pałacu w Kończycach Wielkich

Okres	Właściciel/Użytkownik	Kluczowe zmiany/wydarzenia
ok. 1305	–	Pierwsza wzmianka o wsi Kończyce Wielkie
XV – pocz. XVII w.	Różni właściciele (Kornicowie, Mniszchowie, itd.)
Pocz. XVII w.	Ród Wilczków (Mikołaj Wilczek)	Budowa nowego zamku, drewniana kaplica
Przełom XVII/XVIII w.	Ród Wilczków (Jerzy Fryderyk Wilczek)	Znacząca budowa/przebudowa pałacu (elementy barokowe)
Poł. XVIII w. – pocz. XIX w.	Ród Harasowskich	Budowa murowanej kaplicy (1776)
Pocz. XIX w. – 1893	Ród Larisch von Mönnich
1825 (Henrietta)		Założenie angielskiego parku krajobrazowego
ok. 1865 (Eugeniusz)		Przebudowa na neorenesansową willę toskańską
1893 – 1945	Ród Thun-Hohenstein (Gabriela i Felix)	Modernizacja w stylu francuskiego baroku-klasycyzmu (koniec XIX w.)
1945 – 1952	Skarb Państwa	Konfiskata, krótko Wyższa Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego
1952 – 2006	Skarb Państwa	Państwowy Dom Dziecka
2007 – 2019	Prywatni właściciele (różni, w tym biznesmeni z Mazowsza)	Niezrealizowane plany hotelowe, pogorszenie stanu pałacu
2020 – obecnie	Marcin i Ewa Lipscy	Winnica Chateau Kończyce Wielkie, plany „vinotelu”, Fundacja im. Dobrej Pani

Tabela ta oferuje przejrzysty, chronologiczny przegląd złożonej historii pałacu, łącząc właścicieli z konkretnymi fazami architektonicznymi i sposobami użytkowania. Pomaga czytelnikowi poruszać się po wielu przemianach, jakie przeszedł majątek.

IV. Epoka Thun-Hohensteinów w Kończycach Wielkich: Trwały wpływ hrabiny Gabrieli

A. Zjednoczenie rodów: Gabriela Larisch i Felix von Thun und Hohenstein

Hrabina Gabriela Larisch von Mönnich (ur. 30 listopada 1872 w Wiedniu – zm. 18 października 1957 w Cieszynie) była jedną z trzech córek hrabiego Eugeniusza Larischa von Mönnich i Marii, hrabianki Deym von Střitež. Jej matka zmarła, gdy Gabriela była dzieckiem. W 1893 roku poślubiła Felixa Leopolda Grafa von Thun und Hohenstein (adiutanta cesarza Franciszka Józefa I, później austriackiego feldmarszałka). Felix był od niej o 13 lat starszy. Gabriela odziedziczyła majątek w Kończycach Wielkich po ojcu. Po przejściu Felixa na emeryturę osiedlili się tam na stałe. To małżeństwo wprowadziło nazwisko Thun-Hohenstein do Kończyc Wielkich.

B. Życie w pałacu: Dalsza modernizacja i znaczenie społeczne

Po ślubie i osiedleniu się w Kończycach Wielkich pałac przeszedł kolejną modernizację, uzyskując styl francuskiego baroku-klasycyzmu (koniec XIX wieku). Obejmowało to nadbudowę głównego korpusu, dodanie dachu mansardowego do ryzalitu, obszernego tarasu-balkonu oraz poszerzenie wieży zegarowej. Pałac stał się symbolem elegancji i prestiżu. Ta ostatnia przedwojenna transformacja ugruntowała okazały wygląd pałacu.

C. Hrabina Gabriela – „Dobra Pani”: Filantropia i wpływ na społeczność Śląska Cieszyńskiego

Hrabina Gabriela była powszechnie znana jako „Dobra Pani” ze względu na swoją rozległą działalność filantropijną. Ufundowała jeden z pawilonów Szpitala Śląskiego w Cieszynie (konkretnie Szpital Dziecięcy otwarty w 1910 roku). Zainicjowała budowę szkoły w Kończycach Wielkich (1911). Organizowała pomoc dla ubogich dzieci, gwiazdki bożonarodzeniowe, kolonie letnie. Działała w Czerwonym Krzyżu w Cieszynie, Stowarzyszeniu Kobiet, Towarzystwie do Walki z Gruźlicą. 9 grudnia 1910 roku otrzymała tytuł honorowego obywatela Cieszyna.

Działalność hrabiny Gabrieli świadczy o silnym poczuciu odpowiedzialności społecznej i ugruntowała jej pozytywny wizerunek w regionie. Rozległa filantropia hrabiny Gabrieli może być postrzegana jako przykład ewoluującej roli arystokracji na przełomie XIX i XX wieku. Podczas gdy ich bezpośrednia władza polityczna mogła ulegać zmianom wraz z rosnącymi ruchami demokratycznymi, zaangażowanie filantropijne stało się istotnym sposobem utrzymania wpływów społecznych, demonstrowania cnót obywatelskich i pielęgnowania pozytywnych relacji z lokalnymi społecznościami – formą „miękkiej siły”. Ogromna liczba źródeł podkreślających jej status „Dobrej Pani” i konkretne działania charytatywne wskazuje, że był to definiujący aspekt jej publicznej persony. Nie była to przypadkowa dobroczynność; była zorganizowana i miała realny wpływ (szpital, szkoła). W epoce zmieniających się struktur społecznych takie działania pomagały legitymizować i utrzymywać pozycję społeczną rodów szlacheckich.

D. Życie rodzinne: Felix, dzieci i dalsze koneksje

Mąż: Felix Leopold Graf von Thun und Hohenstein. Wspierał jej działalność charytatywną. Brat Felixa, Josef von Thun und Hohenstein, miał pełnić funkcję prezydenta Śląska Austriackiego. Twierdzenie to, choć obecne w jednym ze źródeł, wymagałoby dalszej weryfikacji w kontekście konkretnej osoby brata Felixa i dokładnego okresu oraz tytułu, gdyż inne poszukiwania nie potwierdziły jednoznacznie tej roli dla osoby o tym imieniu będącej bratem Felixa.

Dzieci Gabrieli i Felixa :

• Henrietta (1894–1984): Austriacka sportsmenka.
• Erwein (1896–1946): Oficer, według doniesień zastrzelony w sowieckiej niewoli na Węgrzech. Był żonaty z Alexią Gräfin Czernin von und zu Chudenitz (rozwód w 1937 r.). Jego dziećmi byli Erwin Graf von Thun und Hohenstein (prawdopodobnie „Erwein Junior” obecny w 1945 r., ur. po 1927 r.) oraz Isabella Gräfin von Thun und Hohenstein. Erwein (senior) był związany z jednostkami wojskowymi, w tym Abwehrgruppe 218 i Dywizją Pancerną Tatra, został skazany przez ZSRR za zbrodnie wojenne i zginął śmiercią tragiczną (egzekucja). Jego los jest szczególnie tragiczny i odzwierciedla surowe realia wojny i jej następstw dla części arystokracji.
• Friedrich (1898–1978): Posiadał fabrykę w Karlowych Warach, skonfiskowaną po II wojnie światowej.
• Anna (1902–1988): Niezamężna, oddana działalności charytatywnej, obecna podczas wydarzeń w pałacu w 1945 roku. Wnuki obecne w pałacu w 1945 roku: Isabele (14 lat) i Erwein Junior (17 lat).

E. Burzliwy koniec: Wydarzenia 1945 roku i konfiskata majątku

W kwietniu 1945 roku wojska sowieckie wkroczyły do pałacu i zdewastowały go. W pałacu przebywała wówczas Gabriela (prawie 73-letnia), jej córka Anna, wnuki Erwein Jr. i Isabele oraz służba. Rodzina została wypędzona, pałac splądrowany, a popiersie Felixa zostało przestrzelone przez sowieckiego oficera. Majątek został skonfiskowany przez władze komunistyczne. Gabriela żyła później skromnie w Cieszynie, wspierana przez mieszkańców, i tam zmarła w 1957 roku. Została pochowana w Kończycach Wielkich. To oznaczało dramatyczny i brutalny koniec własności Thun-Hohensteinów oraz punkt zwrotny dla pałacu.

Szczególny akt przestrzelenia przez sowieckiego oficera popiersia hrabiego Felixa nie był przypadkowym wandalizmem. Był to silny symboliczny akt profanacji, mający na celu wymazanie symboli starego porządku arystokratycznego i zamanifestowanie dominacji nowego reżimu komunistycznego. Takie działania były powszechne w Europie Wschodniej, gdy nowe władze dążyły do demontażu kulturowych i politycznych pozostałości przeszłości. Zniszczenie popiersi i portretów, symboli rodu, autorytetu i pamięci, jest sposobem na zaatakowanie tego dziedzictwa. Łączy się to z szerszymi wzorcami ikonoklazmu podczas rewolucji lub zmian reżimów.

F. Inne posiadłości Thun-Hohensteinów na Śląsku

Główną śląską posiadłością tej linii rodu był majątek w Kończycach Wielkich (pałac, folwarki Karłowiec i Łubowiec, ziemie). W dostępnych materiałach nie ma wyraźnych informacji o innych znaczących posiadłościach ziemskich na Śląsku należących do tej konkretnej gałęzi (linii Gabrieli i Felixa), choć ród Thun-Hohenstein jako całość posiadał rozległe dobra gdzie indziej, zwłaszcza w Czechach.

Tabela 3: Kluczowe postacie związane z pałacem w Kończycach Wielkich

Postać	Okres/Rola
Mikołaj Wilczek	Pocz. XVII w. Właściciel, Budowniczy (Pierwszy Zamek, Drewniana Kaplica)
Jerzy Fryderyk Wilczek	Przełom XVII/XVIII w. Właściciel, Budowniczy (Znacząca Budowa/Przebudowa Pałacu – Barok)
Ród Harasowskich	Poł. XVIII w. Właściciele, Budowniczowie (Murowana Kaplica 1776)
Hrabia Eugeniusz Larisch von Mönnich	Właściciel (1862-1880), Przebudowa (Neorenesansowa Willa Toskańska ok. 1865)
Hrabina Gabriela von Thun und Hohenstein	Właścicielka (1893-1945), Filantropka („Dobra Pani”), Modernizacja (Styl Francuskiego Baroku-Klasycyzmu)
Hrabia Felix von Thun und Hohenstein	Właściciel (poprzez małżeństwo z Gabrielą), Cesarski Adiutant
Marcin i Ewa Lipscy	Właściciele (2020-obecnie), Rewitalizatorzy (Winnica Chateau Kończyce Wielkie, Koncepcja „Vinotelu”, Fundacja)

Tabela ta zwięźle łączy kluczowe osoby z ich rolami i wkładem w historię pałacu, oferując szybkie odniesienie do ludzkiego elementu na przestrzeni jego dziejów. Podkreśla ciągłość i zmiany wprowadzane przez różne rodziny i osoby.

V. Pałac w okresie powojennym: Od opieki państwowej do nowych początków

A. Bezpośrednie następstwa wojny: Zniszczenia i nacjonalizacja

Pałac został uszkodzony przez wojska sowieckie w 1945 roku. Został skonfiskowany przez polskie państwo komunistyczne w 1945 roku. Folwark Karłowiec, część majątku, również został znacjonalizowany i mieścił stadninę koni. Była to standardowa procedura dla majątków arystokratycznych w powojennej Polsce.

B. Dom dla dzieci: Państwowy Dom Dziecka (1952-2006)

Krótko, w 1945 roku, pałac stał się siedzibą Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego. Następnie został zaadaptowany i użytkowany jako Państwowy Dom Dziecka od 1952 do 2006 roku. Hrabina Gabriela podobno była zadowolona z takiego wykorzystania obiektu. W tym okresie pałac przechodził remonty, m.in. w latach 1965-68 i 1980-94/95 pod nadzorem konserwatorskim. Ten długi okres jako dom dziecka znacząco ukształtował najnowszą historię budynku i jego publiczną percepcję.

Przekształcanie pałaców arystokratycznych w instytucje społeczne (domy dziecka, szkoły, szpitale) było powszechną praktyką w powojennych krajach bloku wschodniego. Chociaż służyło to ważnej funkcji opieki społecznej, taka adaptacyjna ponowna funkcja często wiązała się z wyzwaniami dla zachowania oryginalnej integralności architektonicznej i historycznego charakteru budynków. Remonty miały prawdopodobnie charakter funkcjonalny, a nie ściśle konserwatorski. Długi okres funkcjonowania domu dziecka jest faktem. Koncepcja „adaptacyjnego ponownego wykorzystania” jest znanym zjawiskiem historycznym. Potencjalny konflikt wynika z faktu, że potrzeby domu dziecka (praktyczność, bezpieczeństwo, nowoczesne udogodnienia) mogły różnić się od potrzeb ochrony dziedzictwa (oryginalna tkanka, historyczny układ). Chociaż źródła i wspominają o remontach, ich charakter nie jest określony jako czysto konserwatorski.

C. Lata transformacji: Sprzedaże, niezrealizowane plany i poszukiwanie przyszłości (2007-2019)

Po zamknięciu domu dziecka w 2006 roku, władze powiatu cieszyńskiego (reprezentujące Skarb Państwa) poszukiwały nabywcy. W latach 2007/2008 pałac wraz z parkiem został sprzedany za 1,6 mln zł prywatnym właścicielom – podobno trzem biznesmenom z Warszawy i Mińska Mazowieckiego. Marcin Lipski został zidentyfikowany jako jeden z tych trzech właścicieli w artykule z listopada 2008 roku. Ich plany obejmowały hotel (30 pokoi), muzeum poświęcone hrabinie Gabrieli na parterze oraz centrum kulturalne/siedzibę „Fundacji Dobrej Pani”. Plany te nie zostały zrealizowane, a pałac ponownie wystawiono na sprzedaż pod koniec 2010 roku. W tym okresie pałac stał pusty i niszczał. Wójt gminy Hażlach zainicjował procedury administracyjne mające na celu zobowiązanie właścicieli do dbałości o obiekt oraz stworzył Lokalny Program Rewitalizacji umożliwiający pozyskanie środków unijnych na remont.

Ten okres podkreśla wyzwania związane ze znalezieniem zrównoważonych sposobów użytkowania dużych obiektów dziedzictwa. Trajektoria pałacu w latach 2007-2019 (sprzedaż, ambitne, lecz nieudane plany, ponowna sprzedaż, niszczenie) jest typowym „cyklem dziedzictwa” dla wielu takich nieruchomości. Początkowy entuzjazm i inwestycje mogą załamać się z powodu realiów ekonomicznych, wysokich kosztów renowacji lub braku realnego długoterminowego modelu biznesowego, co prowadzi do okresów zaniedbania, a czasem spekulacyjnej własności, zanim znajdzie się bardziej zrównoważone rozwiązanie (lub nie). Zaangażowanie władz lokalnych często staje się kluczowe w przerwaniu tego cyklu. Sekwencja wydarzeń jest jasna: sprzedaż , wielkie plany , niepowodzenie planów , próba ponownej sprzedaży , niszczenie. Ten wzorzec jest rozpoznawalny w wielu studiach przypadków dotyczących dziedzictwa. Obciążenie ekonomiczne tak dużych majątków jest kluczowym czynnikiem. Interwencja wójta pokazuje zewnętrzną presję na rozwiązanie problemu zaniedbania, co sugeruje powtarzający się problem, nieunikalny dla tego pałacu.

VI. Współczesna odnowa: Chateau Kończyce Wielkie i nowa wizja miejsca dziedzictwa

A. Nowi gospodarze: Marcin i Ewa Lipscy i ich wizja (po 2020 roku)

Od 2020 roku pałac jest własnością Marcina i Ewy Lipskich. Oznacza to nowy rozdział po okresie niepewności. Fakt, że Marcin Lipski był zaangażowany w próbę z 2008 roku , sugeruje długotrwałe zainteresowanie nieruchomością.

B. Chateau Kończyce Wielkie: Narodziny winnicy i destynacji enoturystycznej

W 2020 roku na 5-hektarowym terenie pałacowym założono winnicę Chateau Kończyce Wielkie, zajmującą 1 hektar. Głównym celem jest rozwój regionalnej enoturystyki (turystyki winiarskiej). Pałac jest siedzibą Stowarzyszenia Cieszyński Szlak Wina, założonego w 2021 roku, które ma na celu promocję uprawy winorośli i enoturystyki na Śląsku Cieszyńskim, angażując polskich i czeskich partnerów. Stanowi to innowacyjne podejście do zapewnienia rentowności majątku poprzez powiązanie go z rosnącym niszowym rynkiem turystycznym.

C. Koncepcja „Vinotelu”: Integracja kultury wina z hotelarstwem

Wizja Marcina Lipskiego obejmuje przekształcenie pałacu w pierwszy na świecie „vinotel”, gdzie wino będzie centralnym motywem zakwaterowania i doświadczeń gości. Obejmuje to widoczne procesy produkcji wina, piwnice do archiwizacji win, kąpiele w wytłokach winogronowych, szkolenia sommelierskie oraz oferowanie win z całego świata obok własnych. Jest to unikalna propozycja sprzedaży, mająca na celu przyciągnięcie określonego typu turysty.

D. Fundacja im. Dobrej Pani z Kończyć Wielkich: Honorowanie przeszłości, budowanie przyszłości

Marcin i Ewa Lipscy założyli Fundację im. Dobrej Pani z Kończyć Wielkich. Została ona zarejestrowana 13 maja 2022 roku. Fundacja ma siedzibę w pałacu (ul. Zamkowa 20). Jej cele obejmują działalność naukową, edukacyjną i kulturalną, ochronę dziedzictwa kulturowego, promocję zdrowia, wsparcie dla różnych grup społecznych oraz promocję regionu. Nawiązuje to do wcześniejszych planów z 2008 roku dotyczących fundacji. Muzeum przypominające o hrabinie Gabrieli było częścią planów z 2008 roku i prawdopodobnie nadal jest brane pod uwagę, biorąc pod uwagę nazwę i cele fundacji. Ta inicjatywa bezpośrednio łączy nowe przedsięwzięcie z historycznym dziedzictwem hrabiny Gabrieli, mając na celu kontynuację jej ducha zaangażowania społecznego.

E. Obecny stan pałacu i dostępność publiczna

Według ostatnich doniesień pałac przechodził renowacje i był w dużej mierze niedostępny wewnętrznie dla ogólnej turystyki, choć tereny i winnica są centralnym elementem nowego przedsięwzięcia. Stowarzyszenie Cieszyński Szlak Wina i Chateau Kończyce Wielkie zachęcają do odwiedzin w celach enoturystycznych. Dostępne są dane kontaktowe do zapytań. Pałac jest przystankiem na niektórych regionalnych trasach/wydarzeniach.

Podejście Lipskich demonstruje potencjalnie udany model, w którym działalność komercyjna (winnica, vinotel) jest nie tylko zaprojektowana tak, aby była finansowo zrównoważona, ale także aktywnie przyczynia się do ochrony i promocji dziedzictwa miejsca (Fundacja, honorowanie dziedzictwa Gabrieli). Ta symbiotyczna relacja jest kluczowa dla długoterminowego przetrwania wielu historycznych majątków. Ustanowienie winnicy i plany dotyczące vinotelu mają charakter komercyjny. Fundacja i nazwa („Dobra Pani”) koncentrują się na dziedzictwie. Te dwa aspekty są przedstawiane jako zintegrowane części wizji nowych właścicieli, co sugeruje przemyślaną strategię, w której jedno wspiera drugie.

VII. Zakończenie: Synteza historii, dziedzictwa i współczesnych przedsięwzięć

A. Podsumowanie splecionych historii

Historia rodu Thun-Hohenstein, od jego tyrolskich początków po europejską prominencję, oraz jego szczególny związek ze Śląskiem poprzez Kończyce Wielkie, stanowi fascynującą narrację. Równie bogata jest historia samego pałacu, jego ewolucja architektoniczna pod rządami różnych rodów szlacheckich, rola jako instytucji społecznej oraz obecna droga rewitalizacji.

B. Trwała postać hrabiny Gabrieli

Hrabina Gabriela von Thun und Hohenstein, „Dobra Pani”, pozostaje postacią łączącą arystokratyczną przeszłość z współczesnymi wysiłkami na rzecz uhonorowania tej pamięci poprzez działalność fundacji jej imienia. Jej dziedzictwo filantropijne nadal inspiruje.

C. Refleksja nad ochroną dziedzictwa

Przypadek Kończyc Wielkich ilustruje wyzwania i możliwości związane z ochroną i ponownym wykorzystaniem tak znaczących obiektów dziedzictwa w XXI wieku. Obserwujemy tu przejście od kontroli państwowej do inicjatywy prywatnej, z naciskiem na specjalistyczną turystykę i zaangażowanie społeczne.

D. Potencjalne kierunki dalszych badań / Nierozwiązane kwestie

Kilka kwestii pozostaje otwartych dla dalszych, bardziej szczegółowych badań:

• Dokładna tożsamość „Grafa Tun von Hornstein”, który zamówił organy w 1850 roku.
• Precyzyjna linia rodowa hrabiego Ferdynanda Eugeniusza von Thun und Hohenstein (związanego z witrażami w kaplicy z 1935 roku) w ramach szerszej rodziny.
• Szczegółowa działalność Josefa von Thun und Hohenstein (brata Felixa) na Śląsku Austriackim.
• Pełny zakres stanu pałacu przed obecnymi renowacjami oraz szczegółowe prace konserwatorskie podejmowane współcześnie.

E. Myśl końcowa

Historia rodu Thun-Hohenstein i ich pałacu w Kończycach Wielkich to bogata mikrohistoria odzwierciedlająca szersze europejskie prądy historyczne. Oferuje cenne spojrzenie na dzieje arystokracji, dziedzictwo architektoniczne, zmiany społeczne oraz nieustające wysiłki na rzecz utrzymania historii przy życiu i nadania jej współczesnego znaczenia.

Cytowane źródła:

1. Introductory section – Thun-Web, https://www.thunweb.com/en/genealogy 2. Thun und Hohenstein – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Thun_und_Hohenstein 3. Pałac w Kończycach Wielkich – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Pa%C5%82ac_w_Ko%C5%84czycach_Wielkich 4. Kończyce Wielkie – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%84czyce_Wielkie 5. Thun-Hohenstein – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Thun-Hohenstein 6. Franz von Thun und Hohenstein – Genealogy – Geni, https://www.geni.com/people/Franz-von-Thun-und-Hohenstein/6000000015664140020 7. www.slaskie.travel, https://www.slaskie.travel/culturalheritage/2841/palac-w-konczycach-wielkich 8. Świadkowie historii: Pałac w Kończycach Wielkich | Aktualności i …, https://dwakwadranse.pl/swiadkowie-historii-palac-w-konczycach-wielkich/ 9. Pałac w Kończycach Wielkich | Górny Śląsk na zdjęciach, https://gornyslask.miemiec.eu/palac-konczyce-wielkie/ 10. Pałac w Kończycach Wielkich – TuiTam.INFO, https://tuitam.info/2017/10/17/konczyce-wielkie/ 11. Pałac w Kończycach Wielkich (ulica Zamkowa 20) – Gmina Hażlach – Portal gov.pl, https://samorzad.gov.pl/web/gmina-hazlach/palac-w-konczycach-wielkich 12. Wielka wieś nad Piotrówką… – ZDJĘCIA – Beskidzka24.pl – Regionalny Portal: Bielsko-Biała, Cieszyn, Żywiec, Czechowice, Sucha Beskidzka, Wadowice, https://beskidzka24.pl/wielka-wies-nad-piotrowka-zdjecia/ 13. pałac – Zabytek.pl, https://zabytek.pl/pl/obiekty/konczyce-wielkie-zespol-palacowo-parkowy 14. Pałac w Kończycach na sprzedaż – OX.pl, https://wiadomosci.ox.pl/palac-w-konczycach-na-sprzedaz,37302 15. Pałac rodziny Thun – Hohenstein – Rozmusiaki.pl, https://rozmusiaki.pl/palac-rodziny-thun-hohenstein/ 16. Pałac w Kończycach Wielkich – PolskieSzlaki.pl, https://www.polskieszlaki.pl/palac-w-konczycach-wielkich.htm 17. Zamki i pałace nad Piotrówką – Beskidy i Śląsk Cieszyński…, https://beskidy.travel/article/1015650 18. Pałac w Kończycach Wielkich – Śląskie. Informacja Turysty… – SLASKIE.travel, https://www.slaskie.travel/poi/2841/palac-w-konczycach-wielkich 19. organmistrzowie z Rybnika – Wirtualne Muzeum Zabytkowych Instrumentów Muzycznych, https://zabytkoweinstrumenty.wordpress.com/tag/organmistrzowie-z-rybnika/ 20. Duerschlag | Wirtualne Muzeum Zabytkowych Instrumentów Muzycznych, https://zabytkoweinstrumenty.wordpress.com/tag/duerschlag/ 21. Cieszyńska arystokratka, która zmarła w nędzy – Wydawnictwo Latzel, https://www.latzel.pl/post/cieszynska-arystokratka-ktora-zmarla-w-nedzy 22. Gabriela von Thun und Hohenstein – Wikidata, https://www.wikidata.org/wiki/Q11699218 23. Historia i tradycja Miasto i jego mieszkańcy Honorowi obywatele …, https://www.visitcieszyn.com/1910-r-gabriela-hrabina-von-thun-und-hohenstein 24. Wójt na sądowej wokandzie, czyli…. walka o kończycki pałac – Gazetacodzienna.pl, https://gazetacodzienna.pl/artykul/wydarzenia/wojt-na-sadowej-wokandzie-czyli-walka-o-konczycki-palac 25. Pałac z muzeum, hotelem i fundacją hrabiny Gabrieli – Dziennik Zachodni, https://dziennikzachodni.pl/palac-z-muzeum-hotelem-i-fundacja-hrabiny-gabrieli/ar/62860 26. Kończyce Wielkie – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%84czyce_Wielkie 27. Erwein von Thun und Hohenstein – Wikidata, https://www.wikidata.org/wiki/Q1362662 28. Folwark Karłowiec w Kończycach Wielkich – Beskidy i Śląsk Cieszyński, https://beskidy.travel/culturalheritage/2824/folwark-karlowiec-w-konczycach-wielkich 29. Taki pałac to skarb – Beskidzka24.pl – Regionalny Portal: Bielsko-Biała, Cieszyn, Żywiec, Czechowice, Sucha Beskidzka, Wadowice, https://beskidzka24.pl/taki-palac-to-skarb/ 30. Folwark Karłowiec w Kończycach Wielkich – Śląskie. Inform… – SLASKIE.travel, https://slaskie.travel/culturalheritage/2824/folwark-karlowiec-w-konczycach-wielkich 31. Dobra pani z Kończyc – Beskidzka24.pl – Regionalny Portal: Bielsko-Biała, Cieszyn, Żywiec, Czechowice, Sucha Beskidzka, Wadowice, https://beskidzka24.pl/dobra-pani-z-ko%C5%84czyc/ 32. Śląsk Cieszyński. Winnica, pałace, zamek i jeszcze więcej +[mapa], https://seniorka-z-plecakiem.pl/slask-cieszynski-winnica-palace-zamek-i-jeszcze-wiecej/ 33. Kończyce Wielkie – Pałace Śląska, https://www.palaceslaska.pl/index.php/indeks-alfabetyczny/k/666-konczyce-wielkie 34. Spacery ze Zwrotem: Pałac w Kończycach Wielkich – zwrot.cz, https://zwrot.cz/2019/04/spacery-ze-zwrotem-palac-w-konczycach-wielkich/ 35. Pałac z muzeum, hotelem i fundacją hrabiny Gabrieli – Hotelarz, https://www.e-hotelarz.pl/5817/palac-z-muzeum-hotelem-i-fundacja-hrabiny-gabrieli/ 36. O przyszłości kończyckiego pałacu – OX.pl, https://telewizja.ox.pl/o-przyszlosci-konczyckiego-palacu,60253 37. Cieszyński Szlak Wina, https://cieszynskiszlakwina.pl/ 38. Wino potencjałem Śląska Cieszyńskiego? Marcin Lipski nie ma …, https://zwrot.cz/2022/01/wino-potencjalem-slaska-cieszynskiego-marcin-lipski-nie-ma-watpliwosci/ 39. FUNDACJA IM. DOBREJ PANI Z KOŃCZYC WIELKICH – Rejestr.io, https://rejestr.io/krs/971519/fundacja-im-dobrej-pani-z-konczyc-wielkich 40. Fundacja im. Dobrej Pani z Kończyc Wielkich – Gmina Hażlach – Portal gov.pl, https://samorzad.gov.pl/web/gmina-hazlach/fundacja-im-dobrej-pani-z-konczyc-wielkich 41. Zaplanuj z nami weekend. Lista ciekawych wydarzeń na Śląsku Cieszyńskim – zwrot.cz, https://zwrot.cz/2025/05/zaplanuj-z-nami-weekend-lista-ciekawych-wydarzen-na-slasku-cieszynskim-20/

Opracowanie stanowi syntezę informacji pochodzących z zapisów genealogicznych, historii architektury, relacji biograficznych oraz lokalnych narracji historycznych, mając na celu przedstawienie wszechstronnego obrazu omawianych zagadnieień.

Opracowanie & Deep Research: Damian Macura

Dołącz do naszego kanału nadawczego, by nie przegapić kolejnych informacji z naszego regionu!