Kościół zamiast Teatru w Cieszynie?!

Teatr im. Mickiewicza powstał w 1910 r. To perełka stylu neobarokowego i kulturalne serce miasta. Jednak na terenie, na którym się on znajduje wcześniej zlokalizowane były koszary wojskowe i… kościół św. Marii Magdaleny!

Przemiany urbanistyczne: Plac Koszarowy – Plac Teatralny

Przez stulecia obszar dzisiejszego placu Teatralnego zmieniał swój charakter i nazwę, odzwierciedlając burzliwe dzieje miasta. W średniowieczu teren ten stanowił centrum Cieszyna – to tutaj znajdował się rynek staromiejski i pierwszy parafialny kościół św. Marii Magdaleny.

Po pożarze 1789 r. i przeniesieniu parafii w nowe miejsce, dawny plac kościelny został zdominowany przez zabudowę wojskową. Wzniesienie w 1794 r. masywnego gmachu koszar spowodowało, że miejsce to utraciło religijny i handlowy charakter, stając się zamkniętą przestrzenią wojskową – stąd przyjęła się nazwa Plac Koszarowy. Przez cały XIX wiek plac ten służył głównie celom militarnym – odbywały się tu zbiórki i ćwiczenia żołnierzy, a okoliczne uliczki (m.in. dzisiejsza ul. Mennicza i Matejki) zabudowane były mniejszymi obiektami powiązanymi z garnizonem (jak wspomniane wcześniej szkoły wojskowe czy magazyny). Mimo to w sąsiedztwie placu przetrwały też cywilne budowle – po przeciwnej stronie w 1719 r. wzniesiono barokową kamienicę barona Bludowskiego (dziś siedziba Książnicy Cieszyńskiej, czyli biblioteki), a przy dzisiejszej ul. Matejki od 1754 r. działał klasztor i kościół sióstr Elżbietanek (został on zlikwidowany dopiero w 1903 r., prawdopodobnie w związku z planami przebudowy tej części miasta).

Na początku XX wieku teren placu uległ radykalnej metamorfozie. Wyburzenie starej „kasarni” i budowa okazałego teatru (otwartego w 1910 r.) całkowicie zmieniły funkcję i wygląd tego miejsca. Plac z przestrzeni wojskowej przekształcił się w elegancki Plac Teatralny (niem. Theaterplatz), dedykowany kulturze i rekreacji mieszkańców. Władze miejskie zadbały o estetykę otoczenia nowego teatru – urządzono skwer przed fasadą (istniejący do dziś jako zieleniec), wytyczono chodniki i uliczki dojazdowe. W okresie międzywojennym Plac Teatralny stał się jedną z wizytówek miasta – odbywały się tu uroczystości, a sam plac zyskał nowe oświetlenie i małą architekturę.

Po II wojnie światowej nazwa Plac Teatralny utrwaliła się na stałe (nawiązując bezpośrednio do funkcji obiektu), zastępując dawne określenie Plac Koszarowy, które odeszło w zapomnienie wraz z dawnym garnizonem. Obecnie Plac Teatralny otaczają zabytkowe budynki: oprócz gmachu teatru (dominanta placu) mieści się tu wspomniana Książnica Cieszyńska w odrestaurowanej kamienicy, a w miejscu dawnego klasztoru Elżbietanek – gmach poczty z początku XX wieku, na którego ścianie umieszczono tablicę upamiętniającą istnienie zakonu w tym miejscu. Dzięki tym przemianom urbanistycznym rejon placu Teatralnego zyskał nową tożsamość – z przestrzeni sakralno-wojskowej przekształcił się w reprezentacyjne forum kulturalne miasta. Dziś plac tętni życiem podczas wydarzeń teatralnych i festiwalowych, będąc świadectwem bogatej historii Cieszyna zapisanej w warstwach miejskiej zabudowy.

Dawny kościół św. Marii Magdaleny i jego zniszczenie (1789)

Pierwotnie na terenie dzisiejszego placu Teatralnego w Cieszynie stał kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny.

W 1496 roku, w czasach panowania księcia Kazimierza II i w okresie ekonomicznego rozwoju Cieszyna, władze miejskie przystąpiły do wznoszenia nowego kościoła murowanego. Jego budowniczym był pochodzący z Ołomuńca Piotr Bruck. Budowę zakończono najpóźniej w 1519 roku, kiedy świątynię wyposażono w organy i dzwon ufundowane przez księcia. Kościół był długi na 34 metry, składał się z nawy poprzedzonej boczną kruchtą oraz jednoprzęsłowego prezbiterium, z zewnątrz zabezpieczonego szkarpami.

Dopływ światła do prezbiterium zapewniały cztery gotyckie, ostrołukowe okna. Nawa była trójprzęsłowa, szeroka na 24,5 metra, długa na 19 metrów, w części środkowej wysoka na prawie 15 metrów. Mieściło się w niej ok. 1300 wiernych.

Do nawy prowadziły dwa wejścia: główne, z gotyckim portalem umieszczonym na osi kościoła oraz boczne od strony południowej, całości dopełniała wieża. Wokół kościoła urządzono cmentarz, w pobliżu wznosiła się drewniana, wolnostojąca dzwonnica. Wygląd kościoła parafialnego znany jest z wielu widoków Cieszyna z XVII i XVIII wieku.

Na początku XVIII wieku ówczesny proboszcz i dziekan cieszyński Henryk Samuel Wolf z Brzeźna wybudował przy kościele nową kaplicę oraz plebanię. Jego następcy ograniczali się do remontów kościoła, np. po pożarze w 1720 roku poddano renowacji wieżę, zamówiono też nowe dzwony. Sam kościół w zasadzie pozostał w niezmienionym stanie aż do 1789 roku.

Świątynia spłonęła doszczętnie podczas wielkiego pożaru miasta 6 maja 1789 roku. Po kataklizmie władze austriackie zdecydowały nie odbudowywać kościoła – siedzibę parafii wraz z jej wezwaniem przeniesiono do dawnego kościoła dominikanów (obecnego kościoła św. Marii Magdaleny przy placu Dominikańskim).

W miejscu zrujnowanej świątyni parafialnej powstała pustka w centralnym obszarze miasta. Pożoga 1789 roku zapoczątkowała też przebudowę Cieszyna – intensywna odbudowa w stylu późnego klasycyzmu i biedermeier miała miejsce w latach 1820–1850, nadając zabudowie miasta miano „małego Wiednia”. Nie wszystkie dawne elementy architektoniczne przywrócono – na przykład odkryte współcześnie fundamenty średniowiecznych arkad przy ul. Menniczej świadczą, że kamienice w okolicy po 1789 r. odbudowano już bez podcieni.

Budowa koszar na Placu Koszarowym (1794)

W 1794 roku, na placu pozostałym po kościele, władze cesarskie wzniosły na własny koszt duży budynek koszarowy. Były to pierwsze koszary w centrum Cieszyna, zwane potocznie przez mieszkańców „kasarnią”. Obiekt ten był murowanym, trzykondygnacyjnym gmachem o dość skromnej architekturze, typowej dla klasycystycznego budownictwa wojskowego końca XVIII wieku. Fasada budynku była prosta i funkcjonalna – pozbawiona większych zdobień, z rytmicznie rozstawionymi oknami oraz głównym wejściem w postaci arkadowej bramy wjazdowej prowadzącej na dziedziniec. Lokalizacja koszar w samym sercu miasta zmieniła charakter tego miejsca – dawny plac kościelny stał się placem apelowym i wojskowym, nazywanym odtąd Placem Koszarowym (niem. Kasernenplatz).

Funkcja i znaczenie militarne koszar (1794–1904)

Koszary na Placu Koszarowym pełniły przez ponad sto lat funkcję głównej kwatery cieszyńskiego garnizonu armii cesarsko-królewskiej. Stacjonowały tu pododdziały piechoty austriackiej – m.in. żołnierze Infanterie-Regiment No. 3 (późniejszego pułku im. arcyksięcia Karola) oraz innych jednostek, zanim przeniesiono je do nowych zabudowań. U schyłku XIX wieku cieszyński garnizon liczył ok. 1500 żołnierzy (niemal 10% ludności miasta). Obecność wojska wyraźnie wpływała na życie miasta – na Rynku odbywały się uroczyste defilady wojskowe, a orkiestra regimentalna grywała w niedziele w parkach miejskich. Eleganccy oficerowie z różnych stron monarchii bywali stałymi gośćmi lokalnych kawiarni i restauracji, ożywiając życie towarzyskie Cieszyna. Wielu z nich osiedlało się tu na stałe, żeniąc z cieszyńskimi pannami i wzbogacając wielokulturową mozaikę miasta. Prócz głównego gmachu koszarowego w okolicy istniały także inne obiekty wojskowe – m.in. magazyn prochu na przedmieściu Mały Bobrek (od 1804 r.), szkoła kadetów przy ul. Frydeckiej oraz wojskowy szpital garnizonowy. Sam budynek „kasarni” był jednak kluczowy jako siedziba dowództwa i zakwaterowania żołnierzy, nadając Placowi Koszarowemu rangę ważnego punktu militarnego na mapie miasta.

Rozbiórka „kasarni” i plany nowego teatru

Na początku XX wieku stary gmach koszarowy utracił swoje znaczenie. W 1895 roku na peryferyjnych stokach Małego Jaworowego wzniesiono bowiem ogromny nowoczesny kompleks koszar im. arcyksięcia Fryderyka, obejmujący 22 budynki – tam przeniesiono większość jednostek wojskowych (m.in. cały 100. Pułk Piechoty, 54. Pułk Piechoty, 3. Pułk Piechoty oraz 31. Pułk Obrony Krajowej) wraz z komendą uzupełnień, żandarmerią i szpitalem. Nowe koszary na przedmieściach umożliwiły przeniesienie garnizonu poza ścisłe centrum, co otworzyło drogę do zagospodarowania placu po „kasarni” w innym celu. W 1904 roku stary budynek koszar na Placu Koszarowym został rozebrany. Teren wyrównano, przygotowując go pod nową reprezentacyjną zabudowę – w miejscu tym postanowiono wybudować okazały gmach teatru miejskiego. Decyzja o rozbiórce wiekowych koszar podyktowana była zarówno względami urbanistycznymi (chęć uporządkowania i upiększenia centrum miasta), jak i faktem, że obiekt ten spełnił już swoją rolę wojskową, a społeczność Cieszyna zgłaszała zapotrzebowanie na instytucję kultury o odpowiedniej randze.

Projekt i budowa Teatru Niemieckiego (1902–1910)

Pomysł budowy nowego teatru w Cieszynie narodził się wiosną 1902 roku. Z inicjatywy radnego Franza Bartha zebrała się grupa zamożnych niemieckojęzycznych mieszczan, która w Domu Niemieckim (niemieckim domu ludowym) powołała Towarzystwo Budowy Teatru (Der Theater-Bau-Verein). Inicjatywa ta miała również podtekst polityczny – wpisywała się w strategię germanizacyjną ówczesnych władz, stąd budowa teatru budziła pewne obawy polskiej części mieszkańców. Towarzystwu udało się jednak zebrać fundusze (około 35% potrzebnej kwoty) dzięki składkom bogatych mieszczan, co pozwoliło przystąpić do realizacji planów. Jako lokalizację wybrano centralny, pusty już plac po rozebranych koszarach. Projekt gmachu zamówiono u renomowanej wiedeńskiej pracowni architektonicznej Fellner & Helmer, specjalizującej się w teatrach (autorów m.in. teatrów w Wiedniu, Berlinie, Toruniu czy Łańcucie).

Architekci Ferdynand Fellner i Hermann Helmer zaprojektowali budynek w stylu zmodernizowanego późnego baroku wiedeńskiego, harmonijnie wpisujący się w zabudowę miasta. Fasada frontowa jest siedmioosiowa z centralnym ryzalitem zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem (tympanonem), ujęta pilastrami i lizenami, zaś całość nakryto wysokim mansardowym dachem z lukarnami i wieżyczką na osi. Wnętrze zaprojektowano z dużym przepychem – foyer, balkony i obramienie sceny zdobi bogata dekoracja stiukowa i rzeźbiarska, której fragmenty (np. płaskorzeźby z motywami roślinnymi) można podziwiać do dziś.

Budowę teatru rozpoczęto w 1906 roku, a główne prace konstrukcyjne ukończono pod koniec 1909 roku. Wykonawcami robót były lokalna firma budowlana Eugena Fuldy oraz przedsiębiorca Hugo Baruch z Berlina i Wiednia, specjalista od wyposażenia technicznego scen, przy współpracy znanej firmy budowlanej Pittel & Brausewetter. Nowoczesny jak na owe czasy budynek posiadał około 770 miejsc (w tym miejsca stojące na galerii), obszerną scenę obrotową, żelazną kurtynę przeciwpożarową, własną kotłownię i elektrownię, magazyny dekoracji i kostiumów, salę baletową oraz garderoby dla aktorów.

Uroczyste otwarcie Teatru Niemieckiego (Deutsches Theater) nastąpiło 24 września 1910 roku – na inaugurację wystawiono sztukę Fale morza i miłości (niem. Des Meeres und der Liebe Wellen) Franza Grillparzera, w reżyserii Oskara Gärtnera. Podczas otwarcia zastrzegano uroczyście, że będzie to scena wyłącznie niemieckojęzyczna i „nigdy z jej sceny nie padnie polskie słowo”.

Budynek należał do Niemieckiego Towarzystwa Teatralnego w Cieszynie i stanowił dumę miejscowej społeczności niemieckiej.

Działalność teatru i przemiana w Teatr im. Adama Mickiewicza

Pomimo początkowych deklaracji o czysto niemieckim charakterze sceny, rzeczywistość szybko to zweryfikowała. Po upadku monarchii Habsburgów w 1918 roku Cieszyn znalazł się w granicach odrodzonej Polski (choć samo miasto podzielono w 1920 r. pomiędzy Polskę i Czechosłowację). Teatr przeszedł pod zarząd polski, ale nadal działały w nim równolegle organizacje kulturalne dwóch społeczności: dawne Towarzystwo Teatru Niemieckiego oraz nowe Towarzystwo Teatru Polskiego. Już 14 grudnia 1920 roku na cieszyńskiej scenie wystawiono pierwszą polską sztukę – komedię „Zemsta” Aleksandra Fredry w wykonaniu gościnnego zespołu Teatru im. Słowackiego z Krakowa. W kolejnych latach regularnie prezentowano także polskie przedstawienia, m.in. 6 stycznia 1923 odbyła się w Cieszynie premiera opery Halka Stanisława Moniuszki w wykonaniu zespołu Opery z Katowic.

Mimo to teatr zachował charakter dwujęzyczny do końca lat 20. XX w. – dopiero w październiku 1930 roku usunięto z fasady gmachu niemiecki napis Deutsches Theater, co symbolicznie potwierdziło dominację języka polskiego na tej scenie. W okresie międzywojennym cieszyński teatr gościł występy zarówno miejscowych, jak i przyjezdnych trup teatralnych z całego kraju, stając się ważnym ośrodkiem życia kulturalnego regionu.

Dalsze losy Teatru

Podczas II wojny światowej, gdy Cieszyn wcielono do III Rzeszy, działalność polska została przerwana – naziści wykorzystywali teatr na potrzeby własne, m.in. ulokowano tu tymczasowo szkołę zawodową i szkołę baletową, a po pewnym czasie większość aktorów wcielono do wojska. W 1945 roku, tuż po wyzwoleniu, gmach teatru ocalał z działań wojennych i już w październiku tego roku uruchomiono w nim instytucję o nazwie Polski Teatr w Cieszynie. Inauguracyjny spektakl – Pan Jowialski Fredry – odbył się 18 października 1945, dając początek powojennej działalności scenicznej.

W kolejnych latach teatr cieszyński działał jako filia Teatru Polskiego z pobliskiego Bielska-Białej (od grudnia 1945 do kwietnia 1961). W tym okresie wystawiano w Cieszynie wszystkie przedstawienia z repertuaru sceny bielskiej, a sam teatr określano jako Państwowy Teatr Polski Bielsko-Cieszyn im. Adama Mickiewicza. Nazwa ta nawiązywała do patronatu wybitnego polskiego wieszcza – Adama Mickiewicza, którego imię oficjalnie nadano cieszyńskiej scenie w latach powojennych (funkcjonowało ono już w latach 60., potem czasowo zanikło i ponownie zostało przywrócone w 1992 r.). Od 1961 roku teatr przeszedł pod zarząd miasta Cieszyna i odtąd działał jako miejska scena impresaryjna, nie posiadając stałego zespołu aktorskiego. W latach 60. i 70. XX w. przeprowadzono szereg modernizacji – m.in. w 1965 zainstalowano nowoczesne urządzenia sceniczne i odnowiono widownię, zaś w latach 1977–79 wykonano generalny remont, odtwarzając sztukaterie i historyczny wystrój foyer oraz sali widowiskowej.

Współcześnie Teatr im. Adama Mickiewicza pełni rolę gościnnej sceny dla przedstawień dramatycznych, operowych i baletowych z kraju i zagranicy, a także służy jako centrum ważnych wydarzeń kulturalnych, takich jak coroczny Międzynarodowy Festiwal Teatralny Bez Granic. Gmach teatru – wpisany do rejestru zabytków – nadal zachwyca swoją secesyjno-barokową architekturą i stanowi jeden z symboli Cieszyna.

Budynek teatru o kubaturze 16 944 m3, wzniesiony wedle projektu wybitnych architektów wiedeńskich
w stylu zmodernizowanego późnego wiedeńskiego baroku, okazał się być budowlą harmonijnie skomponowaną, z wyczuciem piękna, umiaru i smaku.

Bibliografia źródłowa: Bogata dokumentacja historyczna – w tym opracowania Ireny Adamczyk, Janusza Spyry i Mariusza Makowskiego – potwierdza opisane wyżej fakty. Wykorzystano materiały z serwisu historycznego Visit Cieszyn, monografii “Cieszyn na starych widokówkach i fotografiach” (Wawreczka, Spyra, Makowski 1999), Fotopolska a także informacje z Wikipedii i archiwaliów Książnicy Cieszyńskiej oraz Muzeum Ziemi Cieszyńskiej. Przytoczone daty i wydarzenia zostały zweryfikowane na podstawie kronik miasta oraz badań archeologicznych prowadzonych na placu Teatralnym. Fotografie ze zbiorów własnych, ogólnodostępne w domenie publicznej, Cieszyn.pl, VisitCieszyn.com oraz współczesne nocne zdjęcie Teatru im. A. Mickiewicza autorstwa Sebastiana Jurgi.

Podziękowania za inspirację i motywację do napisania tego artykułu: Jackowski Dariusz i Robert Sit Bąkiewicz. Opracowanie & Deep Research: Damian Macura (Cieszyn, 2025r.). 

Dołącz do naszego kanału nadawczego, by nie przegapić kolejnych informacji z naszego regionu!